O kryzysie demograficznym na podanych przykładach

Przypadek Azerbejdżanu i innych republik muzułmańskich ZSRR

Czy tradycyjne wartości tudzież wartości wynikające z wyznawanej religii mają wpływ na dzietność? Ciekawą odpowiedź stanowi sytuacja, którą można było zaobserwować w Azerbejdżanie i innych muzułmańskich republikach wchodzących w skład Związku Radzieckiego. Azerbejdżan jest muzułmańskim krajem położonym na Kaukazie. Pod względem powierzchni zbliżony jest do Austrii, natomiast podobna liczba ludności zamieszkuje Szwecję. W latach 1920-1991 Azerbejdżan był jedną z republik wchodzących w skład Związku Radzieckiego. Aczkolwiek rosyjskie panowanie na tych terenach sięga o wielu lat wstecz: Azerbejdżan stał się częścią Imperium Rosyjskiego w latach 20. XIX wieku. Azerowie są najmniej religijnym narodem świata islamskiego, co ma związek z silną polityką ateizacji prowadzoną w czasach ZSRR.

Największym bogactwem naturalnym Azerbejdżanu są ropa naftowa oraz gaz ziemny. Ropa na skalę przemysłową zaczęto wydobywać w okolicach Baku, stolicy, w latach 70. XIX wieku. Na przełomie XIX i XX wieku, w Baku wydobywano więcej ropy niż w Stanach Zjednoczonych. Produkcja ropy w Azerbejdżanie zaczęła spadać po II wojnie światowej z powodu zbyt dużej ilości surowca na rynku oraz z powodu stosowania przestarzałej technologii. Należy zaznaczyć, że ówczesne szyby naftowe powstawały na lądzie. Nowe złoża, zlokalizowane pod dnem Morza Kaspijskiego, zaczęto eksploatować między latami pięćdziesiątymi a siedemdziesiątymi XX wieku, jednakże ich istnienie sygnalizowano już w latach sześćdziesiątych XIX wieku. Po II wojnie światowej rozpoczęto dokładniejsze poszukiwania terenów roponośnych na dnie Morza Kaspijskiego. Ze znalezionych złóż zaczęto intensywnie czerpać ropę około roku 1950, co wiązało się z utworzeniem wielu nowych miejsc pracy (należy zauważyć, że gospodarka Azerbejdżanu, w przeciwieństwie do innych republik kaukaskich, nie była zróżnicowana – rozwijano praktycznie tylko przemysł naftowy; podobnie było z inwestycjami w Azerbejdżańskiej SRR – pieniądze przeznaczano wyłącznie na tę gałąź gospodarki). Dalsze odkrycia pól naftowych miały miejsce aż do roku 1989. Produkcja ropy w Azerbejdżanie osiągnęła swój szczyt w 1967, natomiast aż do lat dziewięćdziesiątych stale wzrastało wydobycie gazu ziemnego.

Powojenny intensywny rozwój gospodarki nie był wyłącznie domeną Azerbejdżanu jako części składowej ZSRR. Inne republiki muzułmańskie wchodzące w skład tego kraju (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan) przeżywały szybką industrializację i doświadczyły względnego rozkwitu gospodarczego. W Kazachskiej SRR, podobnie jak w Azerbejdżanie, rozwinął się przemysł wydobywczy, który jednak był o wiele bardziej zróżnicowany (obok ropy naftowej wydobywano tam m.in. złoto, węgiel, boksyty; produkowano również różnego rodzaju maszyny). Kirgiska SRR, oprócz przemysłu wydobywczego (głownie rzadkich metali), posiadała rozwinięte rolnictwo oraz przemysł spożywczy. W Tadżyckiej SRR wydobywano aluminium, eksportowano też bawełnę i energię elektryczną. Profil gospodarczy Turkmeńskiej SRR był podobny do kazachskiego – gospodarka oparta była na wydobyciu ropy naftowej i gazu ziemnego, ale również istotną rolę odgrywały w niej uprawa bawełny i wyrób tekstyliów. W Uzbeckiej SRR natomiast, oprócz górnictwa metali, rozwinęły się przemysł chemiczny, energetyka oraz uprawa bawełny. Co ciekawsze, uprzemysłowieniu republik muzułmańskich towarzyszył nie tylko wzrost poziomu życia, zmniejszenie bezrobocia, ale również eksplozja demograficzna. W poniższej tabeli zebrano dane dotyczące wskaźnika dzietności TFR. Dla ukazania znaczących różnic między republikami ZSRR i innymi krajami, a republikami muzułmańskimi, w tabeli umieszczono europejskie republiki radzieckie oraz Francję, Niemcy, Polskę i USA. Rok 1962 to rok piku TFR w Azerbejdżanie, natomiast porównawczo umieszczono wartości z roku 1991, w chwili upadku Związku Radzieckiego.

WZKAŹNIK DZIETNOŚCI TFR
KRAJ	1962	1991
Armenia	4,521	2,484
Azerbejdżan	5,961	2,870
Białoruś	2,500	1,805
Estonia	1,950	1,800
Francja	2,890	1,750
Gruzja	2,937	2,132
Kazachstan	4,432	2,610
Litwa	2,450	2,010
Łotwa	1,910	1,860
Kirgistan	5,532	3,580
Mołdawia	3,178	2,309
Niemcy	2,440	1,330
Polska	2,720	2,070
Rosja	2,360	1,732
Tadżykistan	6,760	5,100
Turkmenistan	6,756	4,222
Ukraina	2,140	1,776
USA	3,461	2,063
Uzbekistan	6,441	4,199
ZSRR ogółem	3,989	2,699

Jak można odczytać z powyższej tabeli, Azerbejdżan w roku 1962 plasował się na czwartym miejscu pod względem dzietności zarówno wśród republik muzułmańskich, jak i wśród wszystkich republik ZSRR. Wartość 5,961 mówi, że w 1962 roku przeciętna Azerka miała pięcioro-sześcioro dzieci. Zbiega się to z gwałtownym rozwojem przemysłu naftowego, co przełożyło się na utworzenie nowych miejsc pracy (na Morzu Kaspijskim wybudowano na-wet osiedle pracownicze Neft Daşları – „Naftowe Kamienie”, które docelowo mogło pomieścić kilka tysięcy mieszkańców i wyposażone zostało we wszelkie udogodnienia, np. meczet czy boisko piłkarskie), zmniejszenie bezrobocia i wzrost dobrobytu mieszkańców. Podobna rzecz miała miejsce w innych republikach muzułmańskich. Wskutek poprawy warunków socjoekonomicznych jak i względnej stabilizacji, dzietność w tychże republikach wzrosła – przyszłość stała się po prostu pewniejsza. Wzrost dzietności można oczywiście przypisywać tzw. powojennemu wyżowi demograficznemu, który miał miejsce po II wojnie światowej. Jednakże, patrząc na wartość wskaźnika TFR dla Francji, Niemiec, USA i Polski (umieszczonych porównawczo), jak i europejskich republik ZSRR za rok 1962, są one znacznie niższe w porównaniu do Azerbejdżanu i reszty republik muzułmańskich. Co zatem spowodowało stosunkowo wysoką dzietność? Odpowiedzi można szukać w systemie wartości wypracowanym przez islam, jak i w tradycyjnych wartościach pochodzących jeszcze z czasów przedislamskich.

W ZSRR prowadzono intensywną politykę ateizacji – aparat władzy otwarcie promował ateizm i jednocześnie walczył z religią (zwłaszcza z Cerkwią prawosławną), np. poprzez konfiskatę dóbr, budynków czy takim ustalaniem dni pracy, żeby wolne nie wypadało w niedzielę. Wskutek tego Związek Radziecki w dość krótkim czasie stał się państwem ateistycznym, z „ateizmem państwowym” jako oficjalną „religią”. Co ciekawe, podobne zabiegi stosowano m.in. w Chińskiej Republice Ludowej podczas Rewolucji Kulturalnej lat sześćdziesiątych. W ZSRR pewna religijna „odwilż” nastąpiła po śmierci Stalina, jednak nadal środowiska religijne były infiltrowane przez służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo. Dotknęło to również islamu jako drugiej religii w ZSRR pod względem liczby wyznawców.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że islam w republikach muzułmańskich ZSRR miał zróżnicowaną pozycję, w zależności od czasu islamizacji. Azerbejdżan, Uzbekistan i Tadżykistan zostały zislamizowane w VIII-IX wieku, natomiast Kazachstan, Turkmenistan i Kirgistan zostały w pełni zislamizowane dopiero w wieku XIX. Z racji takiej rozbieżności, wartości islamskie są bardziej zakorzenione w trzech pierwszych krajach. Jako że Kazachowie, Turkmeni i Kirgizi to narody wywodzące się z plemion prowadzących koczowniczy tryb życia, bliższe są im wartości wywodzące się wprost z tradycji plemiennych, aniżeli z islamu. Jednakże władze sowieckie zwalczały w równym stopniu zarówno islam jak i tradycyjne wartości wypracowane przez ludy koczownicze z terenów Kazachstanu, Kirgistanu i Turkmenistanu, gdyż widziano w nich zagrożenie dla ideologii komunistycznej – dążono do ich całkowitego wyrugowania nie tylko z przestrzeni publicznej, ale do wykorzenienia ich w ogóle, dzięki stosowaniu inżynierii społecznej.

Kazachowie są narodem silnie zlaicyzowanym. Wszelka muzułmańska działalność była zwalczana, dochodziło do prześladowań imamów, którzy nie należeli do Duchownej Rady Muzułmanów Azji Centralnej. DRMAC była kontrolowana przez władzę. Fakt ten wzbudził nieufność mieszkańców Kazachstanu do organizacji religijnych, a skutki są odczuwalne po dziś dzień. W Kirgistanie, pomimo ateizacji, nie uległy zniszczeniu wypracowane na przestrzeni wieków i głęboko zakorzenione stosunki społeczne oraz prawne, a tradycyjny model społeczny, w którym podkreślano rolę tradycji, rodziny i patriarchalnych wartości Kirgizów, okazał się odporny na próby zmian i interwencji ze strony władz radzieckich. Podobna rzecz miała miejsce w Turkmenistanie, w którym dodatkowo zwracano uwagę na wyższość prawa zwyczajowego nad islamskim prawem szariatu, a w strukturze społeczeństwa turkmeńskiego szczególną rolę odgrywały klany (notabene, struktury klanowe były dość istotną częścią społeczeństw Kazachstanu i Kirgistanu – pozostałość z czasów plemion koczowniczych będących protoplastami tychże narodów). W republikach, w których islam był głęboko zakorzeniony, polityka ateizacji miała nieco inną formę, co wynikało z innego podejścia społeczeństwa do religii, a w przypadku Azerbejdżańskiej SRR wpływ na to miało również bezpośrednie sąsiedztwo Iranu, który w 1979 roku doświadczył tzw. Rewolucji Islamskiej. W Tadżykistanie, gdzie islam wywierał szczególnie silny wpływ na społeczeństwo, skala prześladowań ze strony władz radzieckich spowodowała, że islam został wręcz zepchnięty do podziemia, a obronił się wyłącznie dzięki kultywowaniu tradycji muzułmańskiej. System wartości wypracowany przez islam jest w Tadżykistanie niezwykle istotnym czynnikiem, jeżeli chodzi o życie społeczne. Tyczy się to między innymi struktur rodzinnych czy też pozycji kobiet. Uzbekistan był uważany za najbardziej religijną republikę muzułmańską w Związku Radzieckim. W Taszkiencie, stolicy Uzbekistanu, swoją siedzibę miała Duchowna Rada Muzułmanów Azji Centralnej. Od lat trzydziestych do lat osiemdziesiątych XX wieku w Uzbeckiej SRR starano się zatrzeć wszelkie ślady muzułmańskiego wpływu na kraj – przybierało to postać między innymi niszczenia literatury religijnej, zamykania naukowych instytucji związanych z islamem czy też zabijaniem ideologów muzułmańskich. W obliczu braku efektów podejmowanych działań, w latach osiemdziesiątych władza postanowiła postawić na współpracę z administracją religijną, by uzyskać na nią wpływ. Wszelkie przejawy działań poza kontrolą władz były zaciekle zwalczane. Po 1991 powstała pustka ideologiczna, która została wypełniona przez islam. Islam zwyczajowy ma kluczowe znaczenie we wszystkich wspólnotach społecznych. Wpływ ten widoczny jest zwłaszcza w przypadku rodziny, w kwestii jej roli edukacyjnej. Czasy ateizacji przetrwały też wywodzące się z islamu tradycje paternalistyczne w wychowaniu dzieci i edukacji. Sytuacja Azerbejdżańskiej SRR była nieco nietypowa. Przede wszystkim, w Azerbejdżanie większość stanowią muzułmanie wyznający szyicką odmianę islamu (w pozostałych repu-blikach przeważa islam sunnicki). Jak już zostało wspomniane, Azerbejdżan graniczy bez-pośrednio z Iranem, krajem, gdzie również większość stanowią szyici. W 1979 roku w Iranie miała miejsce Rewolucja Islamska, która przekształciła ten kraj w republikę islamską, a rewolucja miała być „dobrem eksportowym”, podobnie jak radziecka rewolucja komunistyczna. Z tego powodu władze radzieckie maksymalnie ograniczały kontakty azersko-irańskie (dotyczyło to również kontaktów Azerów mieszkających w ZSRR z Azerami mieszkającymi w Iranie, tuż po drugiej stronie granicy) z obawy przed wybuchem podobnej rewolucji w Azerbejdżanie. Aczkolwiek należy zwrócić uwagę na to, że ateizację rozpoczęto już po roku 1917, w którym miała miejsce rewolucja październikowa – początkowo było to umiarkowane zwalczanie islamu, zapewne ze względu na strategiczną rolę Azerbejdżanu w gospodarce ZSRR z powodu produkowania ropy naftowej nie chciano wywołać buntu miejscowej ludności. Zamykano wówczas szkoły koraniczne, likwidowano też sądy wydające wyroki na podstawie prawa szariatu. Był to pierwszy krok do laicyzacji Azerbejdżanu. W latach dwudziestych dwudziestego wieku gwałtowny sprzeciw azerskich muzułmanów wywołała lansowana w Związku Radzieckim emancypacja kobiet – w republikach muzułmańskich zachęcano je np. do zaprzestania noszenia chust zasłaniających twarz. Reakcją władz było masowe zamykanie meczetów i aresztowania imamów. W 1954 powstał Związek Muzułmanów Zakaukazia, organizacja analogiczna do Duchowej Rady Muzułmanów Azji Centralnej, która także była kontrolowana przez władze radzieckie, natomiast w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych na sile przybrał proces ateizacji. O ile w latach sześćdziesiątych proces ten był typowy dla republik muzułmańskich, o tyle w latach siedemdziesiątych spowodowany był on rewolucją w Iranie – władze nie chciały dopuścić do radykalizacji społeczeństwa azerskiego Skutkiem podjętych działań było odpublicznienie islamu. Jednakże wartości niesione przez islam nie zostały wyparte przez wartości komunistyczne, w dużej mierze dzięki instytucji rodziny – gros Azerów znajomość islamu przypisuje działaniom rodziny, uważa też, że religia powinna mieć wpływ na moralność publiczną i rodzinę, ale nie powinna mieć wpływu na politykę.

Zarówno w islamie jaki i w chrześcijaństwie, rodzina zajmuje szczególne miejsce. Jako że są to tzw. religie abrahamowe, istnieje wiele podobieństw między nimi odnośnie podejścia do rodziny, roli ojca i matki czy też pozycji dziecka. Rodzina w islamie jest najważniejszą częścią społeczności muzułmańskiej. Cechują ją wyjątkowo silne więzy pomiędzy jej członkami. Szczególna jest również pozycja dziecka w muzułmańskiej rodzinie. Podobnie jak w chrześcijaństwie, dziecko jest uważane za dar od Boga, natomiast liczne potomstwo jest oznaką błogosławieństwa Allaha.

Rody, czy też klany, których znaczenie było istotne między innymi w społecznościach ple-miennych współczesnych republik Azji Centralnej, charakteryzują się pochodzeniem od wspólnego przodka – męski przodek-założyciel stanowił swego rodzaju spoiwo wewnątrz klanu, którego członkowie niekoniecznie musieli nosić to samo nazwisko. Większy ród oznaczał większe wpływy, ale również zwiększał bezpieczeństwo swoistej społeczności należącej do tego samego rodu.

Przypadek Québecu

Wydarzenia, które miały miejsce w kanadyjskiej prowincji Québec w podobnym czasie, co eksplozja demograficzna w Azerbejdżanie i muzułmańskich republikach ZSRR, stoją do siebie w dość ostrym kontraście. Mianowicie w Québecu miała miejsce tzw. „spokojna rewolucja” (fr. Révolution tranquille; w języku angielskim znana jako Quiet revolution – „cicha rewolucja”) – szereg głębokich zmian politycznych, gospodarczych oraz społecznych, które przeszło społeczeństwo tejże prowincji. Za jej symboliczny początek uważa się przegraną konserwatywno-nacjonalistycznej partii Union Nationale (pl. Unia Narodowa) w wyborach w 1960 roku z Parti libéral du Québec (pl. Liberalna Partia Québecu), o wyraźnym zabarwieniu lewicowym. Aby podkreślić zapowiadane zmiany, nowo wybrani liberałowie, stosując „filozofię grubej kreski” znaną w Polsce z przełomu roku 1989, okres rządów konserwatystów nazwali la grande noirceur – „wielką ciemnością”, nie tylko z powodu promowania przez ówczesną partię rządzącą wartości konserwatywnych, ale również dużej roli i wpływu Kościoła katolickiego w życiu społeczeństwa prowincji.

PLQ wprowadziła zmiany na polu organizacji edukacji, statusu języka francuskiego w prowincji poprzez umocnienie jego pozycji względem języka angielskiego (pod względem językowym, frankofoński Québec wyróżnia się na tle anglojęzycznej Kanady), czy też w systemie gospodarczym. Wprowadzono również powszechne ubezpieczenia zdrowotne. W kwestiach gospodarczych PLQ doprowadziła do całkowitej nacjonalizacji kilku gałęzi przemysłu oraz popierała interwencjonizm. Program gospodarczy spotkał się z aprobatą lokalnych związków zawodowych. Zmiany w szkolnictwie obejmowały odebranie monopolu Kościoła katolickiego na kontrolę szkolnictwa – utworzono państwowy system (działający jednak równolegle z systemem kościelnym), który opierał się na laicyzacji edukacji, co przyśpieszało zeświecczenie społeczeństwa prowincji – pociągnęło to za sobą wiele zmian w stylu życia mieszkańców Québecu. W wyniku działań rządu prowincji wzrosła liczba osób kształcących się w szkołach średnich oraz uniwersytetach.

Kościół katolicki stracił autorytet w kwestiach moralnych, odrzucono wartości, które promował (oraz które przekazywano poprzez edukację). W związku z tym, Québecois, mający w Kanadzie przydomek „z natury katoliccy”, stali się jednym z najbardziej zsekularyzowanych społeczeństw na świecie. Zmiany w stylu życia obejmowały między innymi spadek znaczenia roli rodziny – dotąd życie rodzinne było pewnego rodzaju „domowym sacrum”, natomiast zmiany wprowadzone przez PLQ obejmowały między innymi ułatwienie procedury rozwodowej, promowanie ślubów cywilnych bądź innych, alternatyw wobec tradycyjnej rodziny, np. związki kohabitacyjne, kontakty homoseksualne zostały poddane dekryminalizacji, zalegalizowano aborcję. Działania te spowodowały zauważalny spadek dzietności. Rzadkością stały też się rodziny wielodzietne czy wielopokoleniowe – PLQ odebrał Kościołowi również monopol na prowadzenie opieki społecznej, w tym domów zajmujących się osobami starszymi. Równolegle z katolicką siecią punktów pomocy społecznej rozwijała się sieć państwowa. Normą stały się tzw. rodziny atomowe.

W czasach spokojnej rewolucji do głosu doszły organizacje feministyczne, zajmujące się szeroko pojętą według nich kwestią praw kobiet – pierwszą taką była założona w 1966 Fédération des femmes du Québec (pl. Federacja Kobiet Québecu). Jednakże należy zauwa-żyć, że feminizm w Québecu stoi w opozycji do feminizmu w Kanadzie anglojęzycznej (głównym czynnikiem jest tu wyraźna odrębność kulturowa i językowa od reszty kraju), a sam feminizm w Kanadzie jest przez to niespójny.

Odbiciem ówczesnych realiów i zachodzących zmian społecznych jest sztuka teatralna Siostrzyczki (fr. Les Belles-sœurs) autorstwa Michela Tremblay’a z roku 1965.