Polska Fantastyka Socjologiczna

Polska Fantastyka Socjologiczna - PFS (zwana też "fantastyką bliskiego zasięgu" lub "Szkołą Zajdla") specyficznie polska, antytotalitarna i antysystemowa odmiana fantastyki naukowej.

Została zapoczątkowana wydaniem powieści "Limes Inferior" Janusza Zajdla w 1982 roku. Prekursorskich wątków PFS można doszukiwać się we wcześniejszych opowiadaniach Zajdla, poczynając od debiutanckiego zbioru "Jad mantezji" (1965) oraz w zbiorach wydanych w latach 70., a zwłaszcza w "Iluzyt" (1976). Dojrzałą formę motywy PFS uzyskały dopiero w powieściach, wspomnianej "Limes Inferior" oraz "Cała prawda o planecie Ksi" (1983) i Paradyzja (1984). Kluczowym motywem PFS jest odkrywanie prawdy o świecie przez bohatera-outsidera, zakłamywanej i fałszowanej przez rządzący system społeczno-polityczny, będący jawnym lub zakamuflowanym totalitaryzmem. Socjologiczna fantastyka Janusza Zajdla demaskowała absurdy i obłudę życia w PRL, a także podległość Polski wobec ZSRR, przedstawiając te relacje jako wizje Ziemi zdominowanej przez agresywnych kosmitów. Ta formuła pisania o ówczesnej rzeczywistości pozwalała ominąć cenzurę i okazała się tak nośna literacko, że doczekała licznych naśladownictw, najpierw wśród autorów SF będących rówieśnikami Zajdla (Marek Oramus, Maciej Parowski, Edmund Wnuk-Lipiński, Marek Huberath), następnie wśród twórców młodszego pokolenia, takich jak Rafał Ziemkiewicz, Tomasz Kołodziejczak, Jarosław Grzędowicz. Stąd przyjęło się mówić o "Szkole Zajdla" w polskiej SF, czego nie zdołał osiągnąć Stanisław Lem, który pozostał twórcą osobnym, nie wywierającym równie inspirującego wpływu na rozwój SF. Nazwa "fantastyka bliskiego zasięgu" wzięła się z kolei od często stosowanego w PFS zabiegu literackiego, polegającego na przenoszeniu akcji w bliską przyszłość, odległą o 20 lat, co było pretekstem pozwalającym pisać o teraźniejszości i aktualnych problemach. PFS przetrwała transformację 1989 roku, z dużą plastycznością dostosowując się do nowych warunków społecznych, czego przykładem są opowiadania Jacka Dukaja "Złota galera" (1990) i Rafała Ziemkiewicza "Jawnogrzesznica" (1990), Huberatha "Kara większa" (1991) oraz cykl "Noteka 2015" Konrada Lewandowskiego, rozpoczęty opowiadaniem "Pacykarz" (1994) i wciąż kontynuowany, powieść "Złota Kaczka" (2020). W wolnościowej odmianie PFS pozostał aktualny motyw odkrywania prawdziwego oblicza rzeczywistości i wymierzenia sprawiedliwości światu poprzez zdemaskowanie go i wypowiedzenie prawdy o nim, co pogłębia wyalienowanie głównego bohatera. W formule PFS mieści się także feministyczna twórczość Katarzyny Urbanowicz "Córka Dwugębnej" (1993) i Krystyny Kwiatkowskiej "Prawdziwa historia Morgan Le Fay i rycerzy Okrągłego Stołu" (1998), którą doceniono nagrodą profesjonalistów Złoty Glob, w jej pierwszej edycji w 1999 roku, jak również przeciwna feminizmowi ideowo, ortodoksyjna religijnie twórczość Wojciecha Szydy "Psychonautka" (1997).

PFS po upadku komunizmu bierze na warsztat kolejne negatywne zjawiska społeczne, takie jak polityczna dominacja Kościoła, konsumpcjonizm, kultura tabloidów, opresja politycznej poprawności, upośledzenie społeczne kobiet, ale także agresywny feminizm i neo-autorytaryzm. W ostatnich dekadach PFS coraz częściej atakuje rozmaite formy ideologii liberalnej, przez co bywa uważana za fantastykę prawicową, jednak wciąż aktualna pozostaje jej antysystemowość i polityczna bezstronność. Radykalnie antytotalitarne ostrze PFS wymierzone jest obecnie w neo-marksizm oraz budowany na jego podstawie nowy tęczowy totalitaryzm.