O kryzysie demograficznym na podanych przykładach

Przypadek Azerbejdżanu i innych republik muzułmańskich ZSRR

Czy tradycyjne wartości tudzież wartości wynikające z wyznawanej religii mają wpływ na dzietność? Ciekawą odpowiedź stanowi sytuacja, którą można było zaobserwować w Azerbejdżanie i innych muzułmańskich republikach wchodzących w skład Związku Radzieckiego. Azerbejdżan jest muzułmańskim krajem położonym na Kaukazie. Pod względem powierzchni zbliżony jest do Austrii, natomiast podobna liczba ludności zamieszkuje Szwecję. W latach 1920-1991 Azerbejdżan był jedną z republik wchodzących w skład Związku Radzieckiego. Aczkolwiek rosyjskie panowanie na tych terenach sięga o wielu lat wstecz: Azerbejdżan stał się częścią Imperium Rosyjskiego w latach 20. XIX wieku. Azerowie są najmniej religijnym narodem świata islamskiego, co ma związek z silną polityką ateizacji prowadzoną w czasach ZSRR.

Największym bogactwem naturalnym Azerbejdżanu są ropa naftowa oraz gaz ziemny. Ropa na skalę przemysłową zaczęto wydobywać w okolicach Baku, stolicy, w latach 70. XIX wieku. Na przełomie XIX i XX wieku, w Baku wydobywano więcej ropy niż w Stanach Zjednoczonych. Produkcja ropy w Azerbejdżanie zaczęła spadać po II wojnie światowej z powodu zbyt dużej ilości surowca na rynku oraz z powodu stosowania przestarzałej technologii. Należy zaznaczyć, że ówczesne szyby naftowe powstawały na lądzie. Nowe złoża, zlokalizowane pod dnem Morza Kaspijskiego, zaczęto eksploatować między latami pięćdziesiątymi a siedemdziesiątymi XX wieku, jednakże ich istnienie sygnalizowano już w latach sześćdziesiątych XIX wieku. Po II wojnie światowej rozpoczęto dokładniejsze poszukiwania terenów roponośnych na dnie Morza Kaspijskiego. Ze znalezionych złóż zaczęto intensywnie czerpać ropę około roku 1950, co wiązało się z utworzeniem wielu nowych miejsc pracy (należy zauważyć, że gospodarka Azerbejdżanu, w przeciwieństwie do innych republik kaukaskich, nie była zróżnicowana – rozwijano praktycznie tylko przemysł naftowy; podobnie było z inwestycjami w Azerbejdżańskiej SRR – pieniądze przeznaczano wyłącznie na tę gałąź gospodarki). Dalsze odkrycia pól naftowych miały miejsce aż do roku 1989. Produkcja ropy w Azerbejdżanie osiągnęła swój szczyt w 1967, natomiast aż do lat dziewięćdziesiątych stale wzrastało wydobycie gazu ziemnego.

Powojenny intensywny rozwój gospodarki nie był wyłącznie domeną Azerbejdżanu jako części składowej ZSRR. Inne republiki muzułmańskie wchodzące w skład tego kraju (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan) przeżywały szybką industrializację i doświadczyły względnego rozkwitu gospodarczego. W Kazachskiej SRR, podobnie jak w Azerbejdżanie, rozwinął się przemysł wydobywczy, który jednak był o wiele bardziej zróżnicowany (obok ropy naftowej wydobywano tam m.in. złoto, węgiel, boksyty; produkowano również różnego rodzaju maszyny). Kirgiska SRR, oprócz przemysłu wydobywczego (głownie rzadkich metali), posiadała rozwinięte rolnictwo oraz przemysł spożywczy. W Tadżyckiej SRR wydobywano aluminium, eksportowano też bawełnę i energię elektryczną. Profil gospodarczy Turkmeńskiej SRR był podobny do kazachskiego – gospodarka oparta była na wydobyciu ropy naftowej i gazu ziemnego, ale również istotną rolę odgrywały w niej uprawa bawełny i wyrób tekstyliów. W Uzbeckiej SRR natomiast, oprócz górnictwa metali, rozwinęły się przemysł chemiczny, energetyka oraz uprawa bawełny. Co ciekawsze, uprzemysłowieniu republik muzułmańskich towarzyszył nie tylko wzrost poziomu życia, zmniejszenie bezrobocia, ale również eksplozja demograficzna. W poniższej tabeli zebrano dane dotyczące wskaźnika dzietności TFR. Dla ukazania znaczących różnic między republikami ZSRR i innymi krajami, a republikami muzułmańskimi, w tabeli umieszczono europejskie republiki radzieckie oraz Francję, Niemcy, Polskę i USA. Rok 1962 to rok piku TFR w Azerbejdżanie, natomiast porównawczo umieszczono wartości z roku 1991, w chwili upadku Związku Radzieckiego.

WZKAŹNIK DZIETNOŚCI TFR
KRAJ	1962	1991
Armenia	4,521	2,484
Azerbejdżan	5,961	2,870
Białoruś	2,500	1,805
Estonia	1,950	1,800
Francja	2,890	1,750
Gruzja	2,937	2,132
Kazachstan	4,432	2,610
Litwa	2,450	2,010
Łotwa	1,910	1,860
Kirgistan	5,532	3,580
Mołdawia	3,178	2,309
Niemcy	2,440	1,330
Polska	2,720	2,070
Rosja	2,360	1,732
Tadżykistan	6,760	5,100
Turkmenistan	6,756	4,222
Ukraina	2,140	1,776
USA	3,461	2,063
Uzbekistan	6,441	4,199
ZSRR ogółem	3,989	2,699

Jak można odczytać z powyższej tabeli, Azerbejdżan w roku 1962 plasował się na czwartym miejscu pod względem dzietności zarówno wśród republik muzułmańskich, jak i wśród wszystkich republik ZSRR. Wartość 5,961 mówi, że w 1962 roku przeciętna Azerka miała pięcioro-sześcioro dzieci. Zbiega się to z gwałtownym rozwojem przemysłu naftowego, co przełożyło się na utworzenie nowych miejsc pracy (na Morzu Kaspijskim wybudowano na-wet osiedle pracownicze Neft Daşları – „Naftowe Kamienie”, które docelowo mogło pomieścić kilka tysięcy mieszkańców i wyposażone zostało we wszelkie udogodnienia, np. meczet czy boisko piłkarskie), zmniejszenie bezrobocia i wzrost dobrobytu mieszkańców. Podobna rzecz miała miejsce w innych republikach muzułmańskich. Wskutek poprawy warunków socjoekonomicznych jak i względnej stabilizacji, dzietność w tychże republikach wzrosła – przyszłość stała się po prostu pewniejsza. Wzrost dzietności można oczywiście przypisywać tzw. powojennemu wyżowi demograficznemu, który miał miejsce po II wojnie światowej. Jednakże, patrząc na wartość wskaźnika TFR dla Francji, Niemiec, USA i Polski (umiesz-czonych porównawczo), jak i europejskich republik ZSRR za rok 1962, są one znacznie niższe w porównaniu do Azerbejdżanu i reszty republik muzułmańskich. Co zatem spowodowało stosunkowo wysoką dzietność? Odpowiedzi można szukać w systemie wartości wypracowanym przez islam, jak i w tradycyjnych wartościach pochodzących jeszcze z czasów przedislamskich.

W ZSRR prowadzono intensywną politykę ateizacji – aparat władzy otwarcie promował ate-izm i jednocześnie walczył z religią (zwłaszcza z Cerkwią prawosławną), np. poprzez konfiskatę dóbr, budynków czy takim ustalaniem dni pracy, żeby wolne nie wypadało w niedzielę. Wskutek tego Związek Radziecki w dość krótkim czasie stał się państwem ateistycznym, z „ateizmem państwowym” jako oficjalną „religią”. Co ciekawe, podobne zabiegi stosowano m.in. w Chińskiej Republice Ludowej podczas Rewolucji Kulturalnej lat sześćdziesiątych. W ZSRR pewna religijna „odwilż” nastąpiła po śmierci Stalina, jednak nadal środowiska religijne były infiltrowane przez służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo. Dotknęło to również islamu jako drugiej religii w ZSRR pod względem liczby wyznawców.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że islam w republikach muzułmańskich ZSRR miał zróżnicowaną pozycję, w zależności od czasu islamizacji. Azerbejdżan, Uzbekistan i Tadżykistan zostały zislamizowane w VIII-IX wieku, natomiast Kazachstan, Turkmenistan i Kirgistan zostały w pełni zislamizowane dopiero w wieku XIX. Z racji takiej rozbieżności, wartości islamskie są bardziej zakorzenione w trzech pierwszych krajach. Jako że Kazachowie, Turkmeni i Kirgizi to narody wywodzące się z plemion prowadzących koczowniczy tryb życia, bliższe są im wartości wywodzące się wprost z tradycji plemiennych, aniżeli z islamu. Jednakże władze sowieckie zwalczały w równym stopniu zarówno islam jak i tradycyjne wartości wypracowane przez ludy koczownicze z terenów Kazachstanu, Kirgistanu i Turkmenistanu, gdyż widziano w nich zagrożenie dla ideologii komunistycznej – dążono do ich całkowitego wyrugowania nie tylko z przestrzeni publicznej, ale do wykorzenienia ich w ogóle, dzięki stosowaniu inżynierii społecznej.